Những trò chơi dân gian

netdepviet

Trong kho tàng văn hóa dân gian Việt Nam, các  trò chơi nhân dịp lễ hội của người dân là một hình thức phản ánh phong tục, tập quán làng xã, quần cư của người Việt.

Nhún đu

Trong các dịp lễ hội, các làng thôn thường trồng một vài cây đu ở giữa thửa ruộng gần đình để trai gái lên đu với nhau.
Cây đu được trồng bởi bốn, sáu hay tám cây tre dài vững chắc để chịu đựng được sức nặng của hai người cùng với lực đẩy quán tính. Hai cây tre làm cần đu nhỏ vừa tay cầm.
Lên đu có thể là một hay hai người. Càng nhún mạnh, đu càng lên cao, cần đu đưa lên vun vút, bên nọ sang bên kia. Cần đu lên ngang với ngọn đu là hay nhất, nhiều khi đu bay ngang ngọn đu một vòng. Nhiều nơi treo giải thưởng ở ngang ngọn đu để người đu giật giải.
Nhún đu cũng là một sinh hoạt giao đãi tình cảm của trai gái.
Kéo co
Tục kéo co ở mỗi nơi có những lối chơi khác nhau, nhưng bao giờ số người chơi cũng chia làm hai phe, mỗi phe cùng dùng sức mạnh để kéo cho được bên kia ngã về phía mình. Có khi cả hai bên đều là nam, có khi bên nam, bên nữ. Trong trường hợp bên nam bên nữ, dân làng thường chọn những trai gái chưa vợ chưa chồng.
Một cột trụ để ở giữa sân chơi, có dây thừng buộc dài hay dây song, dây tre hoặc cây tre, thường dài khoảng 20m căng đều ra hai phía, hai bên xúm nhau nắm lấy dây thừng để kéo. Một vị chức sắc hay bô lão cầm trịch ra hiệu lệnh. Hai bên ra sức kéo, sao cho cột trụ kéo về bên mình là thắng. Bên ngoài dân làng cổ vũ hai bên bằng tiếng "dô ta", "cố lên".
Có nơi người ta lấy tay người, sức người trực tiếp kéo co. Hai người đứng đầu hai bên nắm lấy tay nhau, còn các người sau ôm bụng người trước mà kéo. Ðang giữa cuộc, một người bên nào bị đứt dây là thua bên kia. Kéo co cũng kéo ba keo, bên nào thắng liền ba keo là bên ấy được.
Ðánh roi múa mộc
Roi bằng tre vót nhẵn và dẻo, đầu bịt vải đỏ, còn mộc đan bằng tre sơn đỏ. Các đấu thủ đấu tay đôi với nhau: vừa dùng roi để đánh, dùng mộc để đỡ, ai đánh trúng địch thủ vào chỗ hiểm và đánh trúng nhiều thì thắng, thường đánh trúng vào vai và sườn mới được nhiều điểm.
Các hội lễ ở miền Bắc thường được tổ chức thi đấu vào những ngày đầu tháng Giêng.

netdepviet

Ném cầu

Xã Phú Sơn, Hà Tĩnh cử hành hội mùa xuân tại chùa xã ngày 14 và ngày Rằm tháng Giêng. Khi trong chùa đang lễ Phật, ngoài sân trai chưa vợ, gái chưa chồng tụ họp nhau dự trò chơi ném cầu để "bói" hôn nhân. Hai quả cầu dùng để ném vào lồng tre là hai quả chanh ngoài có lớp vỏ bện bằng mây bọc quanh: sơn màu xanh gọi là âm cầu và sơn màu đỏ trắng gọi là dương cầu. Trai và gái chia làm hai bên, mỗi bên có người cầm đầu. Hai bên hẹn ước với nhau rằng: "Trong hai nhóm chúng ta, hễ ai đã kết hôn mà ném được quả cầu vào trong lồng thì chỉ được  thưởng; còn cặp nào chưa kết hôn mà ném trúng thì không những được thưởng mà còn hẹn sẽ cưới nhau. Nếu ai sai lời sẽ có Phật trời chứng giám". Giao hẹn xong, mấy cặp bắt đầu trò chơi. Trước khi ném cầu, trai gái lần lượt hát:
Cầu này là cầu thiên duyên
Ðôi ta mà trúng, kết nguyền cùng nhau
Trò vui kéo dài từ sáng đến chiều. Tuy là trò chơi nhưng mỗi lần một cặp trai gái có tình ý mà cùng ném trúng đều hứa hôn với nhau
Tập tầm vông
Bài đồng dao này phổ biến khắp Bắc, Trung, Nam nhại theo âm trống tầm vông / tâm vinh (gọi theo Nghệ An) tức trống cơm:
Tập tầm vông
Chị có chồng
Em ở vá
Chị ăn cá,
Em mút xương.
Chị ăn kẹo,
Em ăn cốm
Chị ở Lò Gốm,
Em ở Bến Thành.
Chị trồng hành,
Em trồng hẹ.
Chị nuôi mẹ
Em nuôi cha
Cách chơi hiện nay của trò này là hai người chơi ngồi đối mặt nhau, vừa hát vừa theo nhịp đập lòng bàn tay vào nhau: hoặc đập thẳng, hoặc đập chéo, hoặc một cao một hạ thấp, hoặc kết hợp nhiều cách khác nhau. Nói chung, cách chơi rất giống trò Thìa la thìa lảy đây.
Nu na nu nống

Nu na nu nống
Cái cóng nằm trong
Cái ong nằm ngoài
Củ khoai chấm mật
Bụt ngồi bụt khóc
Con cóc nhảy ra
Ông già ú ụ
Bà mụ thổi xôi
Nhà tôi nấu chè
Tè he chân rụt
Ðám trẻ ngồi thành hàng ngang, duỗi hai chân ra trước. Một đứa ngồi đối diện, lấy tay đập vào từng bàn chân theo nhịp từng từ một của bài hát trên. Dứt bài, từ "rụt" đúng vào chân em nào thì phải rụt nhanh. Nếu bị tay của “Cái” đập vào chân thì em đó thua cuộc: ra làm “Cái” ván chơi kế tiếp, hoặc chịu hình phạt (nhảy lò cò một vòng, trồng chuối...) hay phải đứng ra làm “Cái” cho một trò chơi khác (bịt mắt bắt dê, ú tìm, cá sấu lên bờ...)

netdepviet

Thả đỉa ba ba
Trò chơi thể hiện việc qua sông, qua bưng, ruộng... ngập nước. Ở dưới nước có đỉa. Cả nhóm làm sao xuống nước mà đỉa không bắt chước.

Trước hết vẽ hai đường song song cách nhau độ 2m (hay qui định khoảng trống nào đó) giả định là sông nước. Một em ra giữa vòng vừa hát vừa lấy tay ra đập nhịp vào vai các bạn:
Thả đỉa / ba ba
Chớ bắt / đàn bà
Tha tội / đàn ông
Cơm trắng / gạo trắng
Gạo thuyền như nước
Ðổ mắm / đổ muối
Ðổ chuối / hạt tiêu
Ðổ niêu / nước chè
Ðổ phải nhà nào
Nhà ấy.... chịu
Từ "chịu" trúng em nào thì em ấy xuống sông làm "đỉa". Bọn trẻ đứa chạy đầu này, đứa băng qua sông góc nọ. "Ðỉa" rượt để bắt. Bọn trẻ lại hát bài hát ghẹo: Sang sông / về sông / trồng cây / ăn quả / nhả hạt. "Ðỉa" rượt bên này thì bên kia xuống sông. "Ðỉa" quay lại bên kia thì lũ bên nọ lại réo lên: "ăn quả / nhả hạt" rồi ào xuống. Chẳng may ai bị "đỉa" vớ phải thì trở thành "đỉa".
Thìa la thìa lẩy
Là trò chơi luyện tập sự nhịp nhàng. Giống như trò tập tầm vông, song bài ca lại là bài vè Con gái hư - chê tật xấu của các cô gái lười:
Thìa la thìa lẩy,
Con gái bảy "tài"
Ngồi lê là một,
Dựa cột là hai.
Thày lay là ba
Ăn quả là bốn
Trốn việc là năm
Hay nằm là sáu
Láu táu là bảy

netdepviet

Trong muôn vàn trò chơi tuổi nhỏ, ai sinh ra và lớn lên ở miền quê đều chẳng một lần hát những khúc đồng dao. Đây là loại dân ca thường chỉ dành riêng cho trẻ em hát (tất nhiên người lớn hát trước rồi trẻ em mới hát sau). Đồng dao cũng giống như những bài học thường thức, dạy cho trẻ biết làm quen và quan sát những gì gần gũi, đơn giản xung quanh mình: từ các thứ cây, giống vật, các nghề, hoa quả…; đồng thời qua ca hát, con trẻ cũng tạo ra nhiều trò chơi lý thú, dân dã, có phần tinh nghịch, nhờ vậy mà nhớ mãi không quên.

Một trò chơi dân dã gắn liền với bài đồng dao “Rồng rắn lên mây”
Luật chơi
Rồng rắn lên mây
Có cây lúc lắc
Hỏi thăm thầy thuốc
Có nhà hay không?
Người đóng vai thầy thuốc trả lời:
- Thấy thuốc đi chơi ! (hay đi chợ, đi câu cá , đi vắng nhà... tùy ý mà chế ra). Đoàn người lại đi và hát tiếp cho đến khi thầy thuốc trả lời:
- Có !
Và bắt đầu đối thoại như sau : Thầy thuốc hỏi:
- Rồng rắn đi đâu?
Người đứng làm đầu của rồng rắn trả lời:
- Rồng rắn đi lấy thuốc để chữa bệnh cho con.
- Con lên mấy ?
- Con lên một
- Thuốc chẳng hay
- Con lên hai.
- Thuốc chẳng hay
Cứ thế cho đến khi:
- Con lên mười.
- Thuốc hay vậy.
Kế đó, thì thầy thuốc đòi hỏi:
+ Xin khúc đầu.
- Những xương cùng xẩu.
+ Xin khúc giữa.
- Những máu cùng me.
+ Xin khúc đuôi.
- Tha hồ mà đuổi.
Lúc đó thầy thuốc phải tìm cách làm sao mà bắt cho được người cuối cùng trong hàng.
Ngược lại thì người đứng đầu phải dang tay chạy, cố ngăn cản không cho người thầy thuốc bắt được cái đuôi của mình, trong lúc đó cái đuôi phải chạy và tìm cách né tránh thầy thuốc. Nếu thầy thuốc bắt được người cuối cùng thì người đó phải ra thay làm thầy thuốc.
Nếu đang chơi dằng co giữa chừng, mà rồng rắn bị đứt ngang thì tạm ngừng để nối lại và tiếp tục trò chơi.
Ký ức tuổi thơ có những hình ảnh tắm trần, phơi nắng, cỡi trâu, thả diều, bắt cá be bờ. Và những khúc đồng dao đằm sâu kỷ niệm vẫn theo ta suốt cả cuộc đời. Trò chơi nu na nu nống ngày nào vẫn thấp thoáng hiện về sống động:
Nu na nu nống
Cái bống nằm trong
Cái ong nằm ngoài
Củ khoai chấm mật
Phật ngồi Phật khóc
Con cóc nhảy ra
Con gà ú ụ
Nhà mẹ thổi xôi
Nhà tôi nấu chè
Tây xòe chân rụt!
Chân ai còn lại sau cùng không kịp thời rụt về coi như bị đem ra chia phần “cháy”, giống như chia phần cháy của nồi chè bị khê dưới đáy. Âm thanh của những cái miệng chúm tròn giả bộ chép chép để ăn nghe mới ngộ nghĩnh làm sao!
Có trò chơi chỉ là động tác đứng lên ngồi xuống, vậy mà qua con mắt trẻ thơ cùng với bài đồng dao vần vè, nhịp nhàng, cả một không gian như sáng bừng lên, tươi tắn lạ thường:
Dung dăng dung dẻ
Dắt trẻ đi chơi
Qua cửa nhà trời
Lạy cậu lạy mợ
Cho cháu về quê
Cho dê đi học
Cho cóc ở nhà
Cho gà bới bếp
Ngồi xẹp xuống đây
Ai không ngồi xẹp đúng lúc là bị phạt, hoặc cõng bạn đi mấy vòng, hoặc nhảy cò cò rồi cười ngất nghểu.
Có những đêm trăng sáng, cơm nước đã xong, bọn trẻ con xúm xít cùng nhau ngắm trăng mà hát:
Ông giẳng ông giăng
Xuống chơi với tôi
Có bầu có bạn
Có ván cơm xôi
Có nồi cơm nếp
Có nệp bánh chưng
Có lưng hũ rượu


Lời hát nghe bình dị, dễ nhớ nhờ sự êm dịu của tiết tấu. Ngoài việc giúp cho trẻ làm quen với loài vật như “Con vỏi con voi/ Cái vòi đi trước/ Hai chân trước đi trước/ Hai chân sau đi sau/ Còn cái đuôi đi sau rốt”, có bài đồng dao khiến cho thế giới tuổi thơ phảng phất nét thần tiên:

Ông tiển ông tiên
Ông có đồng tiền
Ông giắt mái tai
Ông cài lưng khố
Ông ra ngoài phố
Ông mua miếng trầu
Ông nhai nhóp nhép


Vậy đó, không hiểu từ bao giờ những khúc đồng dao cứ thấm vào máu thịt, chảy sâu vào tận tâm hồn thơ dại của mỗi người. Trẻ con lớn lên, xa làng xa quê, thế nhưng vẫn thuộc và mang theo suốt đời câu hát đồng dao một thuở. Ngày nay, trong nhịp sống sôi động ở nhiều đô thị cũng như thôn quê, những khúc đồng dao cứ thưa dần, hiếm khi ta mới được nghe lại.